Crónica do III roteiro d@s fuxid@s Escapando da morte
Publicamos a crónica elaborada por Anxo Padín do III roteiro da Memória, organizado polo Comité pola Memória Histórica do Val do Límia, que tivo lugar 30 de agosto, entre Outeiro de Augas e Castro Laboreiro,
Era un 28 de agosto de mil novecentos sempre, cando once homes bos e xenerosos caeron na beirarrúa de Anguieiro, na antiga estrada de Cangas a Pontevedra, para non erguerse endexamais. Caeron baixo as balas da barbarie, das bestas asasinas de Franco, que foron necesarias para implantar unha longa noite de pedra nesta terra nosa que aínda hoxe, máis de oitenta anos despois segue a berrar os seus nomes: Daniel González, Antonio Blanco, Guillerme Fernández, Xosé Novas, Alexandro Martínez, Xosé Martínez, Antonio Ferreiro, Normandino Núñez, SecundinoRuibal, Estanislao Ferreiro e Eugenio Bustos.
Espertei neste derradeiro día de agosto, no ano da pandemía, co ecoar das vítimas do Anguieiro, que no venres congregaranos a un feixe de bos e xenerosas, nunha gabia á entrada da vila mariñeira de Cangas, cun sabor a chumbo na boca, coa certeza de que aínda non era hora da Xustiza, da Verdade e da Reparación, e que conviña seguir combatendo nas trincheiras da Memoria, para torcerlle o pulso a este estado, continuador nas súas estructuras de poder con aquel que asolagou cunha longa noite de pedra o noso pobo, a nosa nación. Espertei tamén con ganas renovadas de reivindicar unha terra e un tempo, pois, como dixo Pepe Mujica: “os únicos derrotados do mundo son os que deixan de soñar e de loitar”. Espertei con ganas de seguir soñando esperto, coma cando era inmortal, e de loitar polos soños, grandes e pequenos.
Aínda era noite pecha na cidade da Calesa e de Urania Mella, e unha néboa mesta cubría o Areal, como unha bafarada dos mártires que ficaban para sempre nesa inmensa fosa común que é a rí, e aledeime de que fronte a que foi a derradeira praia urbana, colonizada polo empuxe dos conserveiros cataláns, que mudaron para sempre a alma da cidade, estivera agardándome o meu querido Zalo, compañeiro de camiños e de loitas sindicais. Ata a véspera tamén fora incerto que os nosos vieiros volveran coincidir, pois o meu pai tivera outra recaída na véspera, e tivera que mudar os plans de facer noite en Abellás, no corazón do Val do Deva, como tantas outras veces en que o de Paramos e máis eu insistiramos en acadar o cumio máxico de Penagache.
Moito mudara dende aquel mítico cambio de século, en que namorara, non atopo outro xeito de dicilo, daquel home barbado, nas terras extremerias da Seabra, no que se nos desataran as linguas falando do Couto Mixto e dos cátaros, das nosas militancias e dos nosos anceios, cando tantos horizontes abríanse aínda para nos, nese tempo en que sempre insisto en alcumar como “cando eramos inmortais”. Semellaba que, como vinte anos atrás, recibiríanme os seus versos epicolíricos, na gabanza dos tempos do Club de Camiñantes, que me dera a oportunidade de engadir ó Zalo a miña xeografía emocional, e que descubrira xunta a el moitos recunchos da nasa patria granítica, a un e a outro lado da raia.
Polas íngremes congostras
e os carreiros,
polas noites de lúa
e as mañás de fentos,
o grupo avanza.
Hipérbole de po,
pleonasmo de fatiga,
cousa poderosa,
feita de suores.
Un tras doutro,
paso a paso,
verso a verso,
cara ao altar imposible
do cansazo.
Teimosos coma pedras
chantadas no camiño
…imos indo.
Na neve, no vento, no sol,
nas canicouvas e as estradas,
aquelarre que somos dos carreiros
deixamos o suor e o tempo facéndonos
penedo e mar
…esa fuxida.
Nunha imposible maré feita de po
e soñada de escumas.
Compañeiros montesíos das congostras
e das chairas ermas:
Pois que o que camiña vive…
remos indo.
Era moito o tempo no que non camiñabamos xuntos, dende aquela reunión dos Atrapacontos nas beiras do río Uma, máis o tempo nunca foi problema entre o de Paramos e eu, e deseguida puxémonos ó tanto das nosas novidades. Eu faleille, como non podía ser doutro xeito, da presentación de Fendas, o libro do compañeiro Luís Chapela, do que levaba un exemplar adicado para el na miña mochila.
Faleille dos versos salgados de Luís da Roxa, que tiñan moito do paraíso perdido da súa infancia na Peroxa, que el sempre nomea como República, de oficios e carreiros que desapareceron por falta de uso, de noves e de voces que esvaeceron na memoria do pobo, e que el empeñase en recuperar, pois ben sabe que todo pobo precisa quen lle conte a súa historia, para que siga sendo pobo. E, como non, conteille da homenaxe ós mártires do Anguieiro, dese acto do que, ano tras ano, tamén é protagonista Luís, xunto ó poeta Paulo Escacho, a actriz Mónica Camaño, o músico Xico de Cariño e o pintor da Mangallona, Camilo Camaño, presidente da Asociación da Memoria Histórica de Cangas 28 de agosto.
Falamos no camiño de doenzas, das nosas e das dos nosos, de perdidas e reencontros, como a que trouxera un mes atrás a miña querida xente de Euskalherria, para pasar uns días na Casa da Muiñeira, na Bouza de Padrón, e dos días de confinamento nos que o grupo do Atrapacontos semellou un facho que nos alumeaba nas noites de treboada e nos días de néboa, nos que tiñamos a tentación da derrota. E falamos e calamos, pois na nosa complicidade de tantos anos non hai cravos nos silencios.
Chegamos así a Ourense, a vila que viu como fusilaban ó seu derradeiro alcalde republicano, Manuel Suárez Castro, para seguir cun feixe de rexedores fascistas e, despois da restauración borbónica non tivera máis que gobernantes sumisos, ou directamente corruptos, ata chegar ó esperpento de Pérez Jácome.
Non atopamos moito tráfico na autovía entre as dúas capitais do sur do país, máis este era insignificante entre a vila das Burgas e Bande, a onde chegamos media hora máis tarde, a iso das nove da mañán. A pequena vila semellaba confinada, portas e fiestras pechadas, é, o peor para nós, a reixa baixa dos cafés, por non haber non había nin unha alma na rúa a quen lle preguntar polo polideportivo, o punto de encontro fixado pola organización da Ruta dos fuxidos, que fora a que nos motivara para achegarnos a este lugar do noso mundo. Demos co pavillón seguindo as indicacións das sinais de tráfico, e este resultou un vetusto edificio que nin letreiro tiña, e volvemos ás túas desertas da vila limiá na procura dun café que nos quentara o corpo, pois o ceo estaba anubado, e aínda facía algo de friaxe.
O que procura sempre atopa, e nos non íamos ser menos, aínda que o resultado non foi quen de aledarnos a mañá, pois o bar que atopamos aberto era tan grisalleiro como a pátina de cinza que cubría o ceo. Tomamos algo para enganar o estómago, pouca cousa, e entregueille o exemplar de Fendas a Zalo, que celebrou a impresión do Manu, o mesmo que, fai pouco, fixera o traballo de Memoria das Palabras Silenciadas, o noso caderno da Homenaxe ás vítimas do franquismo da illa de San Simón, e que gustou tamén da portada de Luz Veloso e das ilustracións do compañeiro Evaristo Pereira. Eu aproveitei para contestar unha mensaxe de Iosu, co que fixera a última ruta longa que lembraban as miñas pernas, e qeu ben viña a conto coa que faríamos neste día: a Ruta dos fuxidos de Ezkaba, onde foron moitos os galegos que participaron nesta xesta.
O tempo era cumprido, así que acercámonos outra vez ó pavillón de deportes de Bande para xuntarnos cos que serían os nosos compañeiros de camiño durante as próximas horas. Pouco a pouco foron chegando canda nós, e a pouco chegou tamén Carlos Morais, un dos organizadores da andaina e membro do Comité pola Memoria Histórica do Val do Limia, a quen coñecía máis pola súa actividade política na órbita da esquerda independentista, como secretario xeral de Primeira Linha, xermolo de Nós-UP, e na actualidade liderando a organización patriótica Agora Galiza-Unidade Popular. Nos tiñamos a idea errada de que sairiamos en bus dende alí, máis o Carlos aclarounos que iriamos ata o punto de partida cadaquén no seu coche, polo que non agardamos máis que dez minutos, ata a hora convida, para dirixirnos nunha longa caravana cara a divisoria ente os concellos de Bande e Verea, na portela, ben coñecida para nós, de Outeiro de Augas, a 1.040 metros de altitude. No noso curto recorrido, no que semellaba que a ringleira de coches non tiña fin, atopamos un coche da guardia civil agochado nunha gabia, e tivemos o temor de que rematara coa festa antes de que comezara, pois non tiñamos certo cal era o número de persoas que había de límite para participar nun evento como este. O final as forzas de ocupación non interviñeron, maila que chegamos a xuntarnos algo máis de medio cento entre a portela que separa o val do Deva e o da Limia. A carón da estrada, e mesmo polo inicio da pista forestal, foron abeirando os coches dos participantes neste III Roteiro dos fuxidos – Escapando da Morte, que tiña como obxectivo, aínda que semellaba ambicioso de máis, facer os 17,5 quilómetros que nos separaban de Castro Laboreiro, en so catro horas. Habería que ver se eramos quen de cumprir…
Un dos nosos guías resultou ser David Pérez López, Davide de Bande, un arqueólogo cun profundo coñecemento no fenómeno foxo, que recolleu no seu traballo “Os foxo do lobo. A caza do lobo na cultura popular” (Editorial Canela, 2010), colaborador das revistas Arraianos e Lethes, ademais de dirixir varias escavacións como o Foxo das Covateiras, na Cibdá castrexa de San Cibrán de Las, na Ribeira do Esla ou no Bierzo, no BIC BergidumFlavium. Ademais é autor da tesiña “Análise do emprazamento tumular na Serra de Bande”, gran coñecedor das mámoas (chamadas nesta parte do noso país motas) e dos restos arqueolóxicos da Serra do Laboreiro, polo que, como ben dixo Zalo, conviña pegarse a el para non perder nin un chío das súas explicacións.
Ás dez e cuarto, despois de botar as mochilas ó lombo, botámonos ó camiño, uns cincuenta homes e mulleres, rapaces e algún can, co ánimo de coñecer algo máis desta parte da raia seca, como fixeramos, no seu tempo, Camiñantes, Eivadiños e Calcorreiros ou mesmo os amigos de Sudando Botas, pois na nosa galaxia senderista o territorio dos meus ancestros era recorrente, especialmente en inverno, cando tiñamos a sorte de que caera algunha nevarada. Volvín lembrar aquela primeira vez, vinte anos atrás, cando, tamén co de Paramos, sairamos de Outeiro de Augas (ou de Eguas, como adoita a dicir Ferrín), nun frío sábado de decembro, na procura do Penagache, para abaixar, dende alí, ata Xacebáns. Moito mudara o mundo dende entón, moito mudaramos nós, máis fixémoslle unha chiscadela a aqueles que foramos, ós soños que daquela tiñamos (quizais non moi distintos ós que temos agora), ós anceios de liberdade para a nosa terra, para todos os pobos do mundo.
Comezou o grupo a camiñar nunha longa ringleira, e eu mantívenme na vangarda con Davide, que viña acompañado de dous cativos, Ánxela, una rapaza duns doce ou trece anos, cunha ollada intelixente e curiosa, moreniña e faladeira, e o seu irmán, Martiño, un picariño de nove ou dez anos, aínda máis faladeiro, todo afouteza, que me instou a que non perderamos a cabeceira, e que non tardou nada en me facer unha listaxe polo miúdo de todos os manxares que había na súa mochila: chocolates de varios tipos, bocadillos de xamón, iogures e ata macarróns. Fame non había de pasar, non. Deseguida entendín que eles serían os meus auténticos guías polo planalto da Serra do Laboreiro, pois non se despegaron de min na primeira parte do roteiro.
A primeira das paradas non tardamos en facela, pois o Davide quixo mostrarnos “As catro cruces”, unha pedrafita que marcaba as lindes entre catro parroquias: Calvos e Corvelle, en Bande, e Cexo e Bangueses en Verea, e que, na realidade, tratase dun monumento megalítico que estivo erguido durante séculos, e que no 2014 tombou unha escavadora. Finalmente, grazas a denuncia pública de Amigos da Terra, o menhir foi rehabilitado e ergueuse outra vez, aínda que non puidemos visitalo, xa que o monte fora cercado, algo que semellaba unha práctica habitual nesta parte da serra.
Pouco máis adiante detivémonos outra vez, no túmulo neolítico da Mota, situado nos terreos comunais de Corvelle, que foi posta en valor polos mesmos veciños desta parroquia de Bande, creando unha área recreativa en torno ó montículo de terra que cubre a cámara funeraria cunha antigüidade de 6.000 anos.
Foi o propio Davide Pérez, máis o arqueólogo Celso Barba, quen presentou o proxecto ao Parque Natural da Baixa Limia-Serra do Xurés, levando a cabo as investigacións arqueolóxicas para documentar o monumento, ó que libraron de piñeiros e carballos que durante anos medraron na súa cima. “Esta é unha das máis grandes de Galicia, unha mámoa normal, o noventa por cento das que se documentan, pode ter doce metros de diámetro. Esta ten corenta. E normalmente levantan sobre un metro do chan, e esta erguese tres metros e medio, e porque está colmatada na parte superior porque foi violada, senón sería máis impoñente”, asegurou nunha entrevista Celso Barba. Tamén é salientable que para o proxecto do parque arqueolóxico no que está inxerida A Mota, foron utilizadas técnicas de tración animal, para retirar ós árbores do túmulo, sen causar demasiado impacto no terreo, procurando tamén, segundo Davide que “o bosque autóctono quede mergullado co patrimonio histórico-arqueolóxico.”
Mentres o Davide agardaba ó resto do grupo, no alto da Mota, eu seguín camiño devagar cos meus inseparables Martiño e Ánxela, que me ilustraban sobre materias tan diversas como as razas de vacas da Limia, da cabana que tiñan nunha árbore, do bar da súa nai, de cando subían a xogar coa neve, dos mellores amigos do colexio, de como levaron o confinamento, dos debuxos que vían na tele… as veces falaban os dous a vez e non era quen de seguirlles a conversa, e a veces nin sequera o paso, xa que semellaba que eran dous montañeiros experimentados, xa que fixeran o Camiño Privilexiado un feixe de veces (e eu ningunha).
Nalgún momento tamén apareceron Leilia e Límia, esta última a máis pequena do noso exército pacífico, quizais seis anos, procurando a atención de Ánxela. Máis esta non entendía outra cousa que non fora conservar a vangarda, e instounos para que non perderamos o paso e seguiramos conservando a vantaxe sobre o grupo. Eu disfutei da súa compaña, e máis do Martiño, que corría para adiante e para atrás, pois as veces, na conversa, tiña algunha dubida, e ía consultala co seu pai, que deseguro a resolvía con máis autoridade que a galipedia.
Ascendemos levemente, pero dun xeito continuado, e algo máis adiante pasamos preto do Foxo do lobo de Bangueses, do que non quedan moitos vestixios, aínda que está ben documentado, e que tiña máis de douscentos metros de lonxitude, que remataba nun pozo de catro metros de profundidade que, desgrazadamente, como dixo o noso guía, desaparecera pola construción dunha pista forestal. Aínda non levabamos unha hora de andaina, e meu amigo Martiño xa me preguntara dúas ou tres veces canto levabamos camiñando, e tamén dicía que íamos morrer. De fame non sería, porque xa levaba papado medio bocadillo, un anaco de chocolate e un iogur. O palleiro non se fai sen palla…
Na cabeceira do noso grupo, disputándonos a vangarda, puxéronse catro rapaces de Corvelle, que presumían de coñecer ben a zona, e quizais por iso non se demoraban nas explicacións do Davide, e nos pegámonos a súa pegada, dispostos a non perder os primeiros postos. Ben sei que non había competición ningunha, pero tamén que os máis pequenos precisan dalgunha motivación, e non ía ser eu quen lla quitara.
Durante todo o camiño, ademais dos postes indicativos da Ruta das Motas de Bangueses e do Vieiro das Mámoas, atopei postes indicativos dun PRG, seguramente do 33, que ten o seu inicio en Bande e remata na fronteira, confluíndo co 32, que ven dende Celanova. A valorización destes sendeiros está presente nos paneis informativos que se atopan espallados nos puntos estratéxicos da ruta, tanto no Foxo como algo máis adiante, cando chegamos, despois dunha hora longa de andaina, á necrópole megalítica dos Penedos da Canteira. Aquí atópase unha das concentracións de túmulos funerarios, antas ou motas, máis importantes do continente, documentando a presenza humana fai tres milenios nesta terra arraiana.
Algunha vez escoitei ou lin que esta era unha das concentracións de moas máis grande de todo o continente, na Serra do Laboreiro están catalogadas centro trinta, e non dubido que se estiveran situadas en outro país, en Irlanda ou Escocia, o lugar sería valorizado, conservado e visitado por moreas de xentes de fora, interesados pola arqueoloxía, pola historia e pola paisaxe.
Agrupámonos para a explicación de Davide e os meus acompañantes ficaron con él, mentres eu seguía detrás dos rapaces de Corvelle, xunto ó meu amigo Zalo, que viña encantado cas explicacións do outro guía do roteiro, o portugués Américo Rodrigues, que tamén sabía moitos cousas dos lugares e das xentes do Laboreiro, a un e a outro lado da raia. Con el o meu carón chegamos a pequena fraga de Salgueiros Secos, onde, a pesares do nome, prevalece o piñeiro vermello, lembrando as veces que pasamos por aquí cunha capa de neve considerable.
A fraga desemboca na fronteira, e seguindo a súa liña atopamos vestixios de tres sendeiros, os tres desaconsellados pola FGM por falta de mantemento: no poste 29 remata o PRG-33, que se inicia en Bande; no poste 27 remata o PRG-32, que ven dende Celanova; e no poste 21 o PRG-31, que sae de Quintela de Leirado. Case dúas horas despois da nosa partida da portela de Outeiro de Augas, chegamos ó primeiro marco, a carón do nacemento do río Cadós, onde podo saciar a miña sede bebendo do manancial unha auga fresquiña e limpa, mentres agardabamos polo resto do grupo que acudira á convocatoria do Comité pola Memoria Histórica do Val do Limia. Eu pensaba que era un bo lugar para que nos falaran alí dos fuxidos, daqueles antifascistas para os que a raia significaba a liberdade, máis semellaba que nin o Carlos Morais nin ninguén da organización estaban para botar mitin algún, aínda que eu houbera gustado del. Tamén é certo que non me quedei a ver se me perdía algunha outra explicación dalgúns dos nosos guías, as pernas pedíanme camiño, e seguín a pegada dos de Corvelle, que tampouco desexaban baixar o ritmo.
Parolei un rato cos rapaces ós que acompañei, ós que falei da terra dos meus ancestros, de Abellás, no val do Deva, ó outro lado da serra, e do cumio o que, dende pequeno, soñaba con me inzar, o Penagache, e sorprendeume que me dixeran que nunca subiran a él. A onde si subiron, canda min, foi ó vértice xeodésico, no poste 24, dende o que tivemos unha boa panorámica da serra e do camiño recorrido, por onde viña, nunha longa ringleira, o resto do noso exército, que, pouco a pouco, foron achegándose a nos, comandados polo Américo e o Zalo, que xa viñan en animada charla.
Dende o vértice, preto da Lama do Brincadoiro, perdendo a mirada polo planalto no que pastaban un rabaño de nubes de algodón, divisamos o Penedo Grande (1293 m.), ó norte da Serra de Queguas, entre o Quinxo e o Laboreiro, que coroa a Pena de Anamán. A Pena tróuxome a lembranza, pois aparece na portada, do libro “Saltando a Raia” sobre a guerrilha republicana no suroeste ourensán, escrito por Román Alonso, e que caera nas miñas mans por fortuna, nunha das derradeiras presentacións que facían na librería Andel, por desgraza agora pechada. No libro ilustrase ben como os pobos arraianos do lado luso, como Ribeiro de Baixo e Ribeiro de Cima, no concello de CastroLaboreiro, acolleron os fuxidos, moitos dos cales mantiveron a actividade guerrilleira, facendo incursións ó outro lado da raia, algo que tamén está documentado no libro de Bento da Cruz, “Gerrilheirosantifranquistas en Tras os Montes”.
Ser como fora, deixamos espazo para o grupo, e cos de Corvelle e con Zalo seguín camiñando pola pista que discorre paralela á fronteira, cara a Mota Grande, un gran túmulo de terra, que agocha no seu interior unha cámara de grandes pedras ou dolmen, con cinco ortostatos chantados que forman unha anta poligonal tapada cunha gran lusa plana. Esta mota ben sendo unha das máis grandes do país, con cincuenta metros de diámetro e catro metros de altura. Inzámonos ó seu teito, onde se aprecia a coiraza de pedras de seixo que a protexía, aínda que non impediu que, como a maioría das mámoas, fose violada na procura de obxectos de valor que, cecais, nunca existiron. Alí mesmo dimos en tomar un petisco o Zalo máis eu, mentres ollabamos con nostalxia cara o Penagache, habitado polo ecoar dos que fomos fai moitos invernos.
Recentemente considerouse que varias mámoas da zona, entre elas a Mota Grande, puideron ser utilizadas como atalaias de vixilancia para o campamento romano de Lomba do Mouro, do que se descubriron vestixios preto dalí, no Outeiro do Ferro-Penache, que cubría unha superficie de máis de vinte hectáreas, e que podía albergar máis de dez mil soldados, o que seria equivalente a oito campamentos como o de AquisQuerquennis, escavado en Bande. Nos pensamos en agardar ó resto do grupo inzados no alto da mota, máis estes, comandados polo Davide e o Américo, cruzaron a raia sen moitos miramentos, tal como farían os meus devanceiros de Castro Laboreiro, ou de Abellás, cando andaban no contrabando, e dirixíronse o dolmen descuberto na parte lusa, no alto da Portela do Pau, onde acordaron facer a parada para o almorzo.
Xa levabamos tres horas de andaina, e semellaba que a xente andaba con algo de fame, así que axuntáronse todos ó redor da cámara funeraria, e quitaron das súas mochilas bocadillos, froita e lambonadas varias. Martiño, Ánxela, Leilia e Límia, subíronse a pedra que cubre o dolmen, para dar conta das súas provisións, aínda que antes o Martiño estivo á procura do tesouro da moura, e algo atopou, pois entre as fendas das laxes había unhas moedas. Non me estraña nada, pois xa me dixera antes que tiña tres petos no casa.
Demoramos un bo rato alí, entre agardar pola xente que viña rezagada e o almorzo, e eu ata botei en falla aquelas sonecas que botabamos nos tempos do Club de Camiñantes, antes de volver ó camiño. Unha das imaxes que teño da primeira andaina por estas terras é precisamente a dun destes momentos, baixando cara Xacebáns.
Neste longa parada para almorzar, púxenlle a orella ó Américo Rodrigues, e laieime de non seguir o olfacto do compañeiro de Paramos, e pegarme a el no camiño, pois semellaba que tiña un bo feixe de historias arraianas coas que nos agasallar, dende a extración e o comercio, legal e ilegal, do volframio, un mineral estratéxico na segunda guerra mundial, que disputaban alemáns e ingleses, ata o intenso contrabando que se desenvolveu nesta zona, de café, de ferramentas, de tabaco ou de gando, que me lembraban as que contaba o meu avó Benito dos seus anos mozos. Falounos, como non, dos fuxidos, como aquel que se deu en chamar o siñorAfranio, que non era outro que Antonio Alonso Rios, o que fora nomeado presidente da efémera primeira República Galega, que, segundo o noso guía, ben podía haber feito o mesmo camiño que estabamos facendo nós, aínda que lendo “Como me rispei das gadoupas da morte”, quixen imaxinar que subira por Xacebáns, como fixera eu en máis dunha ocasión.
Ser como fora, gustei de escoitar a lingua agarimosa do Américo, e cando rematou o almorzo e puxémonos outra vez en camiño, seguín os seus pasos, que eran tamén os do Zalo. Ergámonos a unha pequena elevación, para nos mostrar media ducia de motas, espalladas xa na parte portuguesa, e sinalounos os montes máis relevantes ao noso redor: o Penagache as nosas costas, a un lado a Pena de Anamán, a outro a serra da Peneda, e ós nosos pes o Vale das Antas. Cruzamos campo a travesa ata chegar a un camiño, eu pensei que era o que nos levaba a Portelinha, máis penso que este estaba algo máis adiante.
Seguimos por un camiño descoñecido para min, o que lle daba un novo aliciente ó roteiro. Tería que fixarme ben se o quería repetir algún día. Neste punto volvéronme a enganchar os meus amigos Martiño e Ánxela, os que xa botaba en falla, animados outra vez de coller a vangarda do grupo, e aproveitando que o desnivel era favorable, collemos un bo ritmo, aínda que non contabamos xa con cumprir ás previsións da convocatoria, pois xa levabamos daquela tres horas e media, e aínda restaba moito camiño ata chegar a Castro Laboreiro.
Fomos debuxando unha longa ringleira de camiñantes polo planalto, por aquelas terras nas que, fai corenta anos, segundo nos contaba Américo, aquilo estaría cheo de gando e de xentes, coidando del, dun e doutro lado da raia. Daquela non sería estraño ver tamén algún lobo, como o que se atopou o Zalo cando fixo noite nunha cardenha, na branda de Busgalinhas, e mesmo o grupo quixo velo, ala o lonxe, no medio dun feixe de vacas, aínda que resultou ser un can, quizais desa raza brava do Laboreiro.
Ten unha estraña fermosura, aquela penechaira desarborada, que atravesabamos como se fosemos unha columna guerrilleira, e quizais, prestando algo de atención, seríamos quen de escoitar o ecoar daqueles que se botaron ó monte, para defender a liberdade e a vida. No noso grupo, aínda que sen ondear ó vento, viaxaban dúas bandeiras, a da nosa patria, a estreleira, e máis a da nosa clase, a bandeira vermella que foi e segue a ser ondeaba en todo o mundo por aqueles que, coma nos, soñaron con asaltar os ceos e conquistar os palacios de inverno.
Os de Corvelle volveron a poñerse na vangarda e a adiantarse, aproveitando outra das paradas do pequeno exército para reagruparse, e eu sumeime a eles, aínda que isto suporía que, nun cruce de camiños, colleramos o rumbo equivocado, e tiveramos que recuar. Polo nosa andaina na vertente portuguesa, subimos a dous outeiros, o Alto do Buscal, e o Alto da Mansão do Guerreiro, onde tamén se atopa un importante xacemento arqueolóxico, atopando asimesmo varias corgas, agora apenas cun fío de auga, a do Vale das Antas, a da Ronda do Pelo Branco e a dos Piornais, sendo a primeira tributaria do Río Laboreiro.
De súpeto, lembrei que non era a primeira vez que viña por estes camiños, cara Rodeiro, pois en 2012, viñera cos amigos de Sudando Botas, facendo unha variante do Trilho do Megalitismo do Planalto de Castro Laboreiro, que moi ben trazara a nosa Comandante Yuka, na segunda etapa dos Eivadiños. Para deixar constancia do meu paso por estas terras arraianas, quixen que nos retratara alguén ó Zalo e máis a min, e Ánxela brindouse a tirarnos unha foto, posando despois ó meu carón e sendo o de Paramos quen disparara unha das imaxes que ei conservar como un tesouro, xunto a que lle quitei a Martiño, que non quixo posar con nós, brincando polo que sinalou como “un atallo”.
Que cousa esta a dos camiños da memoria, na que vas sumando lembranzas mentres atopas outras. Penso que cando volte por aquí tamén lembrarei a este feixe de xentes boas e xenerosas que quixeron lembrar, a súa vez, a aqueles que fuxiron por estes vieiros das gadoupas do fascismo.
Chegamos agrupados a Rodeiro, a primeira aldea de Castro Laboreiro dende a raia, e fixemos unha parada antes de entrar no pobo, nunha fonte onde nos fornecemos de auga –eu bebín coma un cabalo-, e onde tiñamos unha boa panorámica, a carón dun cruceiro. Alí o Américo Rodrigues falounos que este era un lugar de acollida para os fuxidos galegos, pois é grande coñecedor desta parte da historia crasteja, e mesmo ten publicado sobre ela no Boletim Cultural de Melgaço. Falounos, como non, de Alonso Ríos, o deputado agrarista que protagonizara unha das epopeas máis heroicas daqueles tempos de resistencia, e tamén de Eudosia Lorenzo Diz –a quen o Comité pola Memoria do Val de Limia lle adicou un caderno, escrito por Carlos Morais e Paul Ferón-, a mestra de Lobeira que se refuxiou aquí coa súa familia. Unha vez en Rodeiro, mesmo nos ensinaron as ruínas da casa dos Rendeiros, onde foi acollida, onde aínda era visible o soto onde se agochaban cando había unha visita da policía salazarista.
Dizem que o Rodeiro, em Castro Laboreiro, é o fim do Mundo. Quando acaba, acaba mesmo. Não há mais estrada. Dalí vê-se o planalto. A raia seca. É Portugal do lado de cá e Espanha do lado de lá, mas é terreno com terreno. Caminhos esbatidos para os que há séculos ali convivem. Foi por esses marcos, que não falam, que passaram contrabandistas e refugiados. Depois da fronteira encontraram o amor, essa casa onde muitos se aninharam nos tempos da Guerra Civil espanhola. Mergulharam a cabeça da mais nova nas frias águas do rio. “Onde estão escondidos os galegos?” Nada. As agressões continuaram em casa. Pontapearam e bateram em António Domingos Rendeiro, o pai da pequena. “Onde esconderam os galegos?” Nada. A tortura já durava há algum tempo e continuaria, mas Eudosia Lorenzo Diz não suportava mais. Saiu do fosso cavado na pedra, sob a lareira da cozinha, onde ela e os pais se tinham refugiado, ali no Rodeiro. “Não batam mais no homem, que ele não tem culpa.”
A raia foi cruzada polos fuxidos galegos, dun xeito habitual, dende os primeiros bandos de guerra dos militares rebeldes, a partires de xullo de 1936, e durante todo o período de represión posterior, xa que, como ben se sabe, na Galiza non houbo exércitos enfrontados, como si noutros puntos do estado, a non ser a resistencia da guerrilha antifascista, ata 1952 non cesaron de burlar as fronteiras, na procura dunha arela de liberdade na nación irmán, aínda cando esta estaba tamén baixo o goberno dictadorial do Estado Novo de Salazar, máis onde era máis doado, grazas as redes de solidariedade, de acadar documentos para embarcar cara o exilio americano. Algúns investigadores falan de ata 3.000 refuxiados nesta altura, e que preto de 500 foron detidos polas policía salazarista, e moitos deles devoltos ás novas autoridades españolas.
Américo falounos tamén de que, nun momento dado, o fluxo migratorio mudou, a partires dos anos sesenta, pois foron moitos mozos portugueses os que a cruzaron para non facer o servizo militar, pois comezaban as loitas anticolonialistas en Angola, Mozambique, Cabo Verde e Guinea Bissau, e na procura da esperanza dun futuro mellor na Franza, en Suíza ou na Alemania. Nesa altura tamén foi especialmente intensa a actividade do contrabando, que durante moitos anos foi un verdadeiro motor económico das poboacións arraianas, cun intenso tráfico comercial da que, moitas veces, tamén se beneficiaban as propias forzas policiais. Os meus propios orixes veñen dalí, daqueles bisavós de Castro Laboreiro que pasaron de brandeiros a contrabandistas e que, nalgún momento, establecéronse ó outro lado da raia.
Como escribiu Xosé Benito Reza: Se para o poder central o fenómeno do contrabando constituíu unha fuga de capital (e polo tanto un desvío social e político), para quen a practicaba esta actividade era vista de modo natural, normal, tendo en conta os graves condicionante económicos. Nun estado totalitario, onde todos os comportamentos se pretenden controlados, é natural que o desvío sexa a norma, por máis contraditorio que isto poida parecer.
Deixando atrás o núcleo rural de Rodeiro, no lugar de Antões, pasamos a carón da capela da Senhora dos Remédios, baixando cara a Corga das Baínhas e a Corga da Conda, por un camiño algo pechado de vexetación, onde había que andar con algo de tento. Neste treito volvinme xuntar cos meus pequenos amigos, e Ánxela ofreceume unha deses presentes que non se pode desprezar: unha pílula de “amor propio”, que semellaba un carameliño, máis Martiño díxome que, despois de saborealo, tiña que bicar a primeira moza que pasara ó meu carón. Non lle puiden seguir o xogo, xa que a primeira, e a segunda rapaza coas que coincidín, cruzando a pequena pontella que salvaba a corga, eran as de Corvelle, que viñan acompañadas dos seus mozos. Eu penso que o picariño o que quería era que levara unha labazada… e iso que no seguinte tramo, no que tocou ascender, leveiche un bo rato a mochila, pois xa estaba coas forzas contadas, e aínda tivo que negociar cuns cans que lle saíron ó paso ó chegar a Queimadelos. De todos os xeitos, o meu pequeno guía e a súa irmán foron as mellores compañías para atravesar o Planalto do Laboreiro, e que, despois de case seis horas de marcha, estaba chegando ó seu fin. Foi alí, nese mesmo lugar, onde nos reagrupamos para agardar polo autobús que nos levaría de volta a Outeiro das Augas.
En Queimadelos subimos todos ó bus, excepto a rapaciada de Corvelle, que seguiron cara o centro urbán de Castro Laboreiro, pois seica tiñan un coche alí para o regreso. Eu estaba algo canso, eran moitos os días sen saír ó monte e faltábame adestramento, máis ben contento da ruta, dos compañeiros, dos guías, da terra que pisamos e do ceo que nos sorriu, e non tardei en pechar os ollos, aínda que deume para ollar a morea de xente que invadía o pobo dos meus ancestros, seica atraído polo bacalhao con broas ou pola ovelha grelhada.
Se polo monte so tiveramos que recorrer 17 quilómetros para chegar a Castro, dende aquí ata Bande son 40, pois a estrada da unha boa volta polos lugares de Cainheiras, Bico e Curveira –ben coñecidos polos Eivadiños- ata cruzar a raia en Ameijoeira, e dende alí, xa na parte galega, por Guxinde e Entrimo, ata chegar ás beiras do río Limia, e seguindo este, a montante, pasando o Valadoiro, As Conchas, Porto Quintela, Os Baños e Vilameá, para chegar a Bande, despois duns 45 minutos de traxecto, e dende alí ata o noso destino, na portela de Outeiro das Augas, outros quince minutos.
Despedinme de Davide, de Martiño e Ánxela, e Zalo fixo o propio con Américo, e tamén de Carlos Morais, que nos agasallou cun exemplar dos monográficos do Comité da Memoria Histórica do Val de Limia, adicado a Benito Valencia Bouza, artífice do Sindicato Campesino de Souto. Despedinme tamén da miña querida Serra do Laboreiro, do ecoar dos meus avós e bisavós, que procuraron na raia un futuro mellor, e daqueles que nestas mesmas terras arelaron a liberdade, o ben máis cobizado polo ser humano. Terra e Liberdade. A Memoria medra se non esquecemos.